ЖҮСІПБЕК
АЙМАУЫТОВ
(1889-1931)
ХХ ғасырдың басында ұлттық әдебиеттің барлық жанрында бірдей өнімді еңбек еткен қаламгерлердің қатарында ақын әрі прозашы, драмашы әрі аудармашы, сыншы әрі публицист Жүсіпбек Аймауытовтың есімі айрықша орын алады. Әдебиеттің әр алуан жанрларында қалам сілтей жүріп, ол қазақ әдебиетінің жаңа өріске шығуына мол еңбек сіңірді.
Өмір
жолы. Жүсіпбек Аймауытов 1889 жылы
қазіргі Павлодар облысының Баянауыл
ауданында дүниеге келген. Он бес жасына
дейін туған ауылында болған ол
әуелі ауыл молдасынан оқып, хат таниды.
Бұдан кейін де әр түрлі
молдалардың алдын көріп, ескіше
едәуір білім жинайды. Соның
нәтижесінде ауыл арасында өзі де азды-көпті
молдалық құрады. 1907 жылы
молдалықты тастап, Баянауылға барып
орыс-қазақ мектебіне түседі. 1911
жылы Павлодардағы екі сыныпты орыс-қазақ
мектебіне түсіп, оқуын
жалғастырады. 1914-1919 жылдары Семейдегі
мұғалімдер семинариясында оқиды.
Семейде жүріп алаш қозғалысына
қатысады," Абай" журналын
шығаруға ат салысады.
1919
жылдан бастап Жүсіпбек Семейде,
Павлодарда кеңес өкіметінің
жұмыстарына араласады. Семей
губерниялық оқу бөлімінің
меңгерушісі, "Қазақ тілі"
газетінің редакторы болады. 1922-1924
жылдары Қарқаралыда мектеп
мұғалімі болады. 1924-1926 жылдары
Ташкентте шығатын "Ақ жол"
газетінің
редакциясында істейді. 1926-1929 жылдары
Шымкенттегі педагогикалық техникумға
директор болады. Ара-арасында әр түрлі
саяси жұмыстарға араласады. 1929 жылы
жазықсыз тұтқынға алынып, "халық
жауы" деген жаламен 1931 жылы өлім
жазасына кесіледі.
Ж.
Аймауытовтың өмірі мен
шығармашылығы бұдан кейінгі алпыс
жыл бойы ауызға алынбайды. Кеңес
өкіметі
түсында
ол туралы айтуға да, жазуға да тыйым
салынды. Тек кеңес өкіметі ыдырап,
коммунистік идеологияның құрсауы
босағаннан қейін ғана қаламгер
мұрасы халқына жете бастады. 1989 жылы
бір томдық
кітабы жарық
көрді. Зерттеу жұмыстары
қолға алынды. 1997 жылдан бастап
Жүсіпбек шығармаларының
бес томдық жинағы басылды.
Шығармашылық
мұрасы. Сан қырлы талант иесі
Жүсіпбек Аймауытовтың артында
қалған шығармашылық мұрасы
аса бай. Оның ішінде
көптеген өлеңдер, "Қартқожа",
"Ақбілек" романдары, "Күнікейдің
жазығы" хикаяты
мен "Әнші"
секілді бірқатар көркем әңгімелері,
"Рәбиға",
"Мансапқорлар",
"Қанапия мен Шәрбану", "Ел
қорғаны", "Шернияз" пьесалары,
"Нұр күйі" поэмасы, сондай-ақ
бірсыпыра сын мақалалар мен аудармалары
бар. Газет беттерінде жарияланған
публицистикалық мақалаларының
өзі бір төбе.
Жүсіпбек шығармашылығы әуел
баста өлең жазудан басталады.
Өзінің деректері бойынша ол
тұңғыш өлеңін 13 жасында
жазған. Оның ақындық
жүрегінен туған "Жазушыларға",
"Неғып отыр?",
"Ах-ха-ха-хау", "Ұран",
"Еңбекшілер ұраны"
секілді өлеңдері мен "Нұр күйі"
поэмасында ақын бұрынғы
өмірдің келеңсіз жақтары мен
өз дәуірінің
көріністерін ақындық
сезімталдықпен жырлайды. Ол
құбылыстарды жанды да нанымды
суреттер арқылы көрсетуге ұмтылады.
Мәселен, "Көшу" өлеңінде
қазақ
ауылындағы көш суреттері,
көштің сән-салтанаты көрінсе,
"Ұршық"
өлеңіндегі ұршық
иірген кемпірдің монологы арқылы
қарапайым өмір көрінісі
бейнеленеді.
"Нұр
күйі" поэмасы 1929 жылы Қызылордада
жеке кітап болып басылады. Онда адамның
көңіл күйі, қуанышы мен мұңы
жырланады.
Поэма жастарды өмірді сүюге, қиындыққа
қарсы тұра білуге шақырады.
Жүсіпбек
Аймауытовтың әдеби мұрасының
ең салмақты саласы — прозалық
шығармалар. Кішігірім әңгімелерден
бастап жазушы қаламынан "Қартқожа",
"Ақбілек" романдары туды.
"Қартқожа"
романы 1926 жылы Қызылордада кітап болып
басылып шықты. Роман жиырмасыншы
ғасырдың
басындағы қазақ
еңбекшілерінің, олардың
әлеуметтік аласапыран тұсындағы
тағдырын бейнелеген алғашқы
күрделі шығармалардың бірі болды.
Онда 1916 жылғы Ресей патшасының қазақ
жастарын майданның
қара
жұмысына алу туралы жарлығы кезіндегі
аласапыран, патшаның
тақтан
құлауы
алдындағы қазақ ауылының
көрінісі, адамдар психологиясы көркем
бейнеленген. Жазушы осы тартыстар
арқылы
қазақ
кедейінің
қоғамдағы
теңсіздіктің сырын
ұғуы,
әлеуметтік әділетсіздіктің
себептерін
түсінуі секілді ояну процесін
көрсетуге ұмтылады.
Романдағы
оқиғалар бас кейіпкер
Қартқожаның басынан
өткен нақты жағдайларға
негізделген. Сол арқылы жазушы 1916
жылғы ұлт-азаттық қозғалысының
басталуы мен оның патшаны тақтан
құлатқан
1917 жылғы ақпан төңкерісіне
ұласуы, қазақ азаматтарының ел
ішіндегі әлеуметтік
тартысқа араласуы, алаш
қозғалысының өмірге келуі,
ақтар мен қызылдардың соғысы, қазан
төңкерісі, азамат соғысы
тұсындағы жайларды баяндайды. Осы
оқиғалар тұсында
роман кейіпкері Қартқожа да есейіп, ес
жинайды, алға қарайды, болашаққа
бет алады.
Ж.
Аймауытовтың "Ақбілек"
романы кезінде кітап болып шыкпаған.
1927—1928 жылдары баспасөзде жарияланған.
Тақырыбы жағынан
ол "Қартқожа"
романымен үндес. "Қартқожада"
көтерілетін
күрес, азаттық идеясы "Ақбілекте"
одан әрі
жалғасады.
Романда
ескі ортадағы жікшіл тартыстардан
қорлық көрген қазақ
қызының төңкерістен кейінгі
жаңа сипатты заманның мүмкіндігіне
сай өз құқығы үшін
күресу жолы баяндалады. Шығарманың
бас кейіпкері Ақбілек өшіккен
адамдардың кесірінен ақ
әскерлерінің тұтқынына
түсіп, неше қилы қорлық көреді.
Елінде
де алуан қиындыққа жолығады.
Кейін төңкерістен соң қалаға
кетіп, оқу оқып, өз бақытын
табады.
Ақбілектің
басынан өтетін осы оқиғалар
арқылы Жүсіпбек сол бір қилы-қыстау
кезеңдегі қазақ ауылдарындағы
өмір шындығын, адамдардың қилы-қилы
тағдырын кең бейнелейді. Роман
кейіпкерлері заман өзгерістерімен
ілеседі, қоғамдағы өз орындарын
іздейді. Түптің түбінде
дегендеріне жетеді.
Қысқасын
айтқанда, "Ақбілек" романы — бір
ғана қазақ қызының күрделі
тағдыры негізінде әлеуметтік
төңкерістер тұсындағы
қазақ ауылының өзгеру процесін
суреттеген алғашқы қазақ
романдарының бірі.
Сол
кезеңдегі әлеуметтік әділетсіздік
пен қазақ әйелінің
трагедиялық тағдыры Ж.
Аймауытовтың 1928 жылы жазылған "Күнікейдің
жазығы" атты хикаятына
да арқау болды. Хикаяттың бас
кейіпкері Күнікейдің тағдыры
арқылы жазушы ел өмірін, көшпелі
жұрттың еш нәрсеге
бас
қатырмай, жайбарақат кешіп жатқан
тіршілігін көзге елестетеді.
Шарасыздықтан, әрекетсіздіктен
сақтандырады. Ескіге қарсы күресу
идеясын көтереді.
Хикаяттың
бас кейіпкері Күнікей
кедей қызы болса да, еті тірі, пысық.
ПІығарманың басында оның
ұсқынсыз күйін, қараңғы
үйде жатқанын көреміз. Маңында
адам жоқ. Өзі ауру.
Жазушы
осы тұста шегініс жасап, Күнікейдің
өткен өміріне үңіледі.
Қыздың өскен ортасы, отбасының
жұпыны тіршілігі суреттеледі. Әкесі
Құлтума—байдың малын баққан
момын адам. Шешесі Шекер — үй тұрмысын
берік ұстаған ширақ әйел. Күнікейдің
жаратылысы да ешкімнен кем емес. Өрелі,
өнерлі жас болып өседі.
Тұрмыстың ұсақ-түйек
етекбастылығынан өзін жоғары
сезінеді Арын таза ұстайды.
Сөйтіп жүргенде арам ойлы
қаскүнемдердің қастандығына
тап болып, кеудесін ашу мен ыза, намыс пен
кек кернейді. Өзі үшін күресе
жүріп, ұзатылған жерінен қашып
кетіп, сүйген жігітіне қосылады.
Бақытына енді қолым жетті дегенде,
сүйген
жігіті Байман да опасыздық жасайды.
Күнікейді ауру еткен осы жағдайлар
болатын.
Күнікейдің
басынан өткен бұл жайларды жазушы сол
дәуірдің тарихи-әлеуметтік
шындығымен сабақтастыра суреттейді.
Ескіліктің бұғауын бұзып,
қыздың ұзатылған жерінен
қашып шығуын, сүйгені Байманға
қосылуын баяндау арқылы жазушы сол
кезеңдегі адамдар санасында оянған
азаттық, бостандық идеясын жеткізуге
тырысады. Бірақ әлі
де болса шын бостандық жоқ, қазақ
ауылына шынайы азат өмір жеткен жоқ
еді. Күнікейдің соңғы тағдыры,
Байманның опасыздығы осыны
аңғартады.
Өзін
осылайша талантты прозашы ретінде
танытқан Жүсіпбек Аймауытовтың
қаламынан бірқатар көркем
әңгімелер де туды. 1918 жылы жазалған
"Бетім-ау, құдағи ғой" атты
әңгімесінен бастап, 1927 жылы
жазылған "Ханалар тарихына" дейінгі
аралықта өмірге келген "Елес"
(1924), "Әнші" (1925), "Боранды
болжағыш әулие" (1926) тәрізді
әңімелерінің
қай-қайсысынан
да өзі өмір
сүрген дәуірдегі
елдің
тұрмысын, ой-арманын,
заман тынысын жетік білетін әрі оны
көркем тілмен, парасатты оймен
өрнектеп жеткізе алатын тамаша
прозашының қолтаңбасы айқын
байқалады.
“Боранды
болжағьпп әулие" әңгімесінде
қазақ ауылының қыстың бір
боранды күніндегі өмірі суреттеледі.
...
Сақылдаған сары аяз. Қарадан
қарап тұрып
бірдеме
шарт
ете
түседі.
Не
терезенің
шынысы
шатынайды,
не
жер,
не
мұз
қақ айырылып, ырсиып қалады. Жермен
бірге мұздақ
қар да жарылып кетеді. Ақырында сары
аяз мұрныңды қариды. Жеңіңнен
шығарсаң,
қолың
илікпей, тас боп қалады. Түнде
пешке қойып кептіріп алған етік,
биенің бір сауымында ағаштай
қақиып, таяқпен
қақсаң
сақ-сұқ
етеді. Осындай күндерде
біз
мал
жаямыз.
Қыстың
аязды күнін жазушы осылайша дәл
әрі көркем тілмен суреттейді. Бұдан
әрі
ұйтқып
соққан боран, ыққан мал,
адасқан малшылар жайында баяндайды. Сол
боранда бірқатар мал қырылады. Әңгіме
кейіпкері: "Шіркін, бұлай
боларын алдын ала болжап білсем-ау", —
деп армандайды. Кейін қалаға барып
барометр туралы естиді. Соған қолым
жетсе деген арманға беріледі.
Шағын
ғана әңгімеде автордың өмір
көріністерін суреттеудегі тамаша
шеберлігі байқалады. Жазушы ұсынып
отырған суреттер тура өмірдегідей
қарапайым әрі түсінікті. Шын таланттың
қаламынан
туғаны байқалады.
Жазушының
"Әнші"
әңгімесі
де дәл
осындай нақты оқиғаға, өмірде
болған тарихи адамның
төңірегінде құрылған.
...Жетішатыр
— жақсы
қала.
Қаптап
жатқан
қазақ.
Жазы-қысы—қымыз, ойын-сауық— "кататься".
Айт, той, құдалық,
ат жарыс, күрес. Маскүнем. Төбелес.
Үй қыдырған көлең-көлең
ақ жаулық...
Жаз шықса— пароход, паром, желқайық,
жасыл арал, қалың
орман...
Көкке шыққан, гуләйт соққан,
масайраған шат көңіл... Сырнай-керней...
Қызық
думан...
Қайткенмен
сергек
қала.
Әңгіме
Ертістің жағасындағы Жетішатыр
қаласының өмірінен алынған осы
суреттермен басталады. Қала тұрғындарының
күнделікті тіршілігі осындай қысқа-қысқа
образды ұғымдармен берілген. Адам
туралы бір ауыз сөз болмаса да, қала
адамының жай-күйін әбден жеткізіп тұр.
Одан
әрі қымыз дастарқаны. Қымыз
құюшы қыз Шекет, қымызға
құмартқан қалалықтар. Осындай
бір сәтте дастарқанға әңгіменің
бас кейіпкері әнші
жігіт Әмірқан
келеді. Ән
салады. Кейін Әмірқан қала жастары
дайындаған спектакль-концертке
қатысып, көпшіліктің қошеметіне
бөленеді.
Оқиға
желісі әңгімені баяндаушы мен
Әмірқанның арасындағы
достыққа ойысады. Екеуінің
сырласуы, Әмірқан мен сұлу
қыз Ақтамақтың арасындағы
ғашықтық хикаясы,
жігіттің
қызды алып қашуы, орта жолда
қолға түсіп, сүйгенінен көз
жазып қалуы, әншінің
көз жасы, жабырқаған сәті
баяндалады.
Әңгіме
оқиғасы өтетін Жетішатыр қаласы
— Семей, ал әнші
Әмірқан — қазақтың
жезтаңдай әншісі, әйгілі Әміре
Қашаубаев еді. Жазушынын көркем
бейнелеу шеберлігі Әмірқан
— Әміренің
әншілік кұдіретін, ән айтқан
кездегі сипатын суреттеуге келгенде аса
ғажайыптанып көрінеді. ...Ұшатын
құстай қымтанып, қомданып
алды, Отырғандар аузын ашып аңырды.
Әнші жіберді. Бір бірауыздан
ән
салды, Азда болса бірегей болды.
Сүмірейте,
қылмита соқты; желдете құтырта
соқты. Лебізі құлаққа
жағып кетті, жүректі
тербетті, тамырды желпіндірді; бойды
шымырлатты.
Бұл
— ән айтып отырған әншінің
бейнесі. Жазушы қаз-қалпындағы
әсем сурет жасайды. Әншіні
асыра мақтамайды, дәл бағасын
береді. Ж. Аймауытовтың суреттеуіндегі Әмірқан
елден оқшау тұрған ерекше адам емес.
Көппен бірге тыныстап, айналасына
өнерін
сыйлап,
ойын-сауық құрып жүрген
қарапайым жандардың бірі. Оның
қуанышы да елмен ортақ, өзгенікі
секілді өзіне жетерлік арман-мұңы
да бар.
Тұтастай
алғанда, Жүсіпбек Аймауытовтың
көркем әңгіме жанрындағы
еңбегі қазақ әдебиетінін
көркемдік-эстетикалық көкжиегін
кеңейте түскен құбылыс болды.
Драмашы
ретінде Жүсіпбек Аймауытов ерте танылды.
Семейде оқып жүргенде жастардың
ойын-сауық кештеріне қатысып, өнер
көрсеткен, басты рөлдерде ойнаған.
1917 жылдың аяғында оның "Ескі
тәртіппен бала оқыту", "Рәбиға"
атты тұңғыш пьесалары жазылып,
сахнада қойылды. Кейінірек 1925 жылы "Ел
қорғаны", "Мансапқорлар", 1926
жылы "Қанапия мен Шәрбану", "Шернияз"
атты драмалық шығармалар жазады.
Жүсіпбектін драмалық
шығармаларына қоғамдағы
әлеуметтік қайшылықтар негіз етіп
алынады. Олардың негізгі тақырыбы —
азаттық, бостандық идеясы. Халықты
оқу-өнерге шақырады. Ел азаматтарын
белсенді қимылға үндейді.
Әйелдердің теңдігін қорғайды.
Жүсіпбек
Аймауытов — өз
дәуірінің келелі мәселелерін
көтерген көптеген мәнді
мақалалардың авторы. Кезінде "Абай"
журналында, басқа да басылымдарда
жарияланған
мақалаларында
ол аласапыран өзгерістер заманының
шындығын насихаттауға ұмтылды.
Сонымен бірге, әдебиет мәселелері
төңірегіндегі мәселелерді
қозғап, бірқатар әдеби-сын
мақалалар жазды. 1918 жылы М. Әуезовпен
бірігіп жазған "Абайдан соңғы
ақындар", 1923 жылы жазған "Мағжанның
ақындығы туралы", 1925 жылы
жазылған "Сұңқар жыры", "Аударма
туралы" атты мақалалары арқылы ол
әдебиет сыншысы ретінде танылды. Оларда
Жүсіпбектің әдеби шығарманы
жазушы өмір сүрген дәуірмен, тарихи
кезең ерекшеліктерімен байланыстыра
отырып талдау шеберлігі айқын
байқалады.
Жүсіпбек
Аймауытов оқу-ағарту мәселелеріне
қатысты бірқатар ғылыми
еңбектер де жазды. Оның халыққа
білім беру орындарында ұстаздық,
жетекшілік қызмет атқара жүріп
жазған жас ұрпақты жаңаша
тәрбиелеу, жаңаша білім беру
мақсатын көздеген "Тәрбиеге
жетекші" (1924), "Психология" (1926), "Жан
жүйесі және өнер таңдау"
(1926) атты елеулі кітаптары мен оқу
құралдары кезінде халық тағдыры
үшін ерекше рөл атқарған
еңбектер болды.
Жүсіпбек
Аймауытов кезінде аудармашы ретінде де
танылды. Ол аударған
А.С. Пушкиннің,
Н.В. Гогольдің, А. Дюманың, Дж.Лондонның,
Г. Мопассанның, В. Шекспирдің, К.
Берковичтің, С. Чуйковтың
шығармалары жаңа қалыптасып келе
жатқан қазақ аударма өнерінің
өрісін қаншалықты кеңейтсе,
жазушының әлем әдебиетінің
көрнекті туындыларын қазақ тіліне
аударудағы тамаша аудармашылық
талантын да соншалықты айқын танытты.
Байтұрсынов
Ахмет
Молдағалиев
Жұбан
Мұстафин
Ғабиден