МҰХТАР ӘУЕЗОВ
(1897-1961)
М.
Әуезов туындылары әлемдік
әдебиеттің айдынына мөлдір
бұлақ болып кұйылып, күллі
адамзатқа ортақ рухани қазынаға
айналды.
Атасы
Әуез, әжесі Дінәсіл немерелеріне
Абай өлеңдерін кайта-қайта
айтқызып тыңдап отырған. Ол
жөнінде жазушы: «Бір қыс, бір жазда
Абайды түгелге жақын жаттап алдым»,—деп
кейін еске алады. Бұл жас Мұхтардың
мейірін қандырған қайнар
бұлақтың мөлдір суындай болып,
оның болашақ өміріне,
шығармашылық тағдырына игі
әсерін тигізеді. Атасы Әуездің
жәрдемімен, бір жағынан, сол кезде ел
арасына көп таралған қиссалар мен
аңыздарды, өлең-жырларды, екінші
жағынан Абайдың шығармаларын
көп тыңдап, жаттап өскен
Мұхтардың бойында көркем
әдебиетке деген ықылас,
құмарлық ерте оянды.
1928
жылғы «Өз жайымнан мағлұмат»
атты өмірбаянында жазушы: «Қазақ
жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін.
Менің бала күнімнен ішкен асым,
алған нәрімнің барлығы да
Абайдан. Таза әдебиет сарынына бой
ұрғанда маған Абай деген сөз
қазақ деген сөзбен теңбе-тең
түскендей кездері бар сияқты. Абайды
сүюім үнемі акылдан туған, сыннан
туған, сүйіс емес, кейде туған орта,
кір жуып, кіндік кескен жерді сүюмен
барабар болатыны бар» деп жазды.
Осы
сөздердің өзінен-ақ жазушының
бүкіл шығармашылығына, жан-дүниесіне
Абай туындыларының әсер-ықпалы,
үлгі-өнегесі айрықша екені
көрінеді. Әкесі қайтыс болғаннан
кейін он бір жасар Мұхтар Семей
каласында ағасы Қасымбектің
тәрбиесінде болып, 1908 жылы бес жылдық
орыс училещесіне түседі. Оны бітірген
соң төрт жылдық мұгалімдер
семинариясында оқып, 1919 жылы бітіріп
шығады. Бұл кезең жазушының
ғылым-білімге деген ізденісі, орыс
әдебиетімен, Батыс Еуропа
әдебиетінің таңдаулы
үлгілерімен өте жақын, терең
танысқан жылдары болды.
Семинарияның
орыс тілі мен әдебиеті пәнінің
окытушысы В. Попов өз естелігінде: "М.О.
Әуезовпен тұңғыш рет 1916 жылы
таныстым. Алдыңғы партада отыратын он
сегіз жасар сыпайы, сұлу жас
қазақтың денесі сыптай түзу,
киімі сәнді, тап-таза, қою шашы қап-қара,
кең маңдайы кере қарыс,
қоңырқай жүзі байсалды,
маңғаз, көзінде ақыл тұнып
тұр... Қадір-қасиеті өз ортасынан
өзгеше бөлек осы жігіт орысшаға
өте-мөте жетік. Ал эрудициясына
бәріміз таң қалатынбыз», — дейді.
Бұдан болашақ жазушының жан-жақты
білімі, жоғары мәдениеті,
қарапайымдылығы мен адалдығы,
ойының тереңдігі семинария
қабырғасында жүрген кезінде-ақ
ерекше байқалғанын көреміз.
1919
жылы Мұхтар Әуезов семинарияны
бітіріп шығып, бірыңғай әдеби
кызметпен шұғылдана бастайды. Ауыз
әдебиетінің асыл нұсқаларын
өңдеп, қазіргі өскелең өмір
талабына сай әдебиеттің қажетіне
пайдалану үлгісін өзінің
жазушылық тәжірибесімен көрсетті.
«Еңлік—Кебек», «Айман—Шолпан», «Қара
қыпшақ Қобыланды» пьесалары
соның куәсы.
М.
Әуезов 1928 жылы Ленинград
университетінің филология факультеті,
Ташкент қаласындағы Орта Азия
университетінің аспирантурасын
бітіреді.
1917
жылдан басталған алғашқы
шығармаларының өзінде-ақ жазушы
қазақ елінің тіршілігі мен
тынысына зер салып, терең үңіліп
зерттей отырып, көптеген тарихи және
әлеуметтік мөселелерді көрсетуге
күш салды. Бұл М. Әуезов
талантының жан-жақтылығын, білім-дәрежесінің
молдығын танытты.
1917
жылы алғашқы шығармаларының
бірі — «Қазақтың өзгеше
мінездері» Ташкентте шығатын «Алаш»
газетінде жарияланды. «Адамдық негізі —
әйел» мақаласы Семейде шығатын «Сарыарқа»
газетінде басылды.
Бұл
мақалаларында казақ халқының
ғасырлар бойы талай қиыншылықтарды
басынан өткізіп күресе білгенін,
сонымен бірге кейбір мінезіндегі
сүйекке сіңген жаман әдеттерден
арылу оңайға соқпайтынын
дәлелдеп ашып көрсетеді. Мысалы, ел
арасындағы парақорлық,
жалқаулық, сауатсыздык, т.б. сияқты,
түрлі келеңсіз әдеттерді сынай
келе, солардан құтылудың бір жолы
оқып-білім алуда жатқанын айтады. «Жалғыз-ақ
үмітіміз, қаруымыз —
оқығандарда. Оқығандар ендігі
жас балаларды өздері үлгі болып,
надандықтан шығарып,
адамшылықтың жарық жағына
сүйреуге міндетгі. Соларға «қазақтың
мінезін тастап, айнымай қажымай, таза
жүрекпен кемшіліктерге қарсы тұрып,
бірлік жібіне жармасуынан басқа не тілей
аламыз» деп жазған еді.
Байтұрсынов
Ахмет
Молдағалиев
Жұбан
Мұстафин
Ғабиден